جرجان شهر تاریخی : شهر تاریخی جرجان یكی از شهرهای بزرگ جهان اسلام بوده است كه با شهرهایی همچون ری، مرو و جندی شاپور برابری می كند. این شهر معماری و شهرسازی بسیار پیشرفته ای داشته كه با كاوش های انجام گرفته، معلوم شد كه بیش از ۱۰۰۰ سال قبل دارای فاضلاب شهری، خیابانهایی با سنگفرش های منقش آجری و سیستم آبرسانی به خانه ها بوده كه از طرح شهرسازی و وجود نقشه برای ساخت آن خبر می دهد.

جرجان چگونه از بین رفت؟

این شهرآباد با حمله مغول در قرن هفتم هجری رونق گذشته خود را از دست داد و در نهایت با حمله تیمور به طور کامل ویران شد. وقوع زلزله‌های بزرگی که در قرن 9 و 10 در این منطقه رخ داد نیز در نابودی شهر تأثیر بسیاری داشت. پس از این اتفاقات تعداد محدودی از ساکنان شهر در نزدیکی برج قابوس ساکن شدند و تشکیل یک آبادی دادند. این آبادی کم‌کم رو به گسترش نهاد و شهر کنونی گنبد کاووس در زمان رضاشاه پهلوی به شکل امروزی به وجود آمد.

خرابه های شهر جرجان كه اكنون در سه كیلومتری جنوب غربی شهر گنبدكاووس قرارگرفته و در زمان آبادی ۱۲۰۰ هكتار را شامل می شده در قرن اخیر به علت های مختلف چون كاوش های غیرمجاز، توسعه كشاورزی و ساخت خانه های جدید، از بین رفته و فقط مساحتی در حدود ۲۵۰ هكتار در دوسوی گرگان رود از آن باقی مانده است.

این شهر در زمان سامانیان بر روی ویرانه های برجای مانده از شهری ساسانی بنا شد و به صورت چندضلعی نامنظم همانند شهرهای منطقه در قبل از اسلام ساخته شده است. همه معابر اصلی و فرعی شهر با آجر و به صورت نقوش هندسی زیبا سنگفرش و چیده شده و شهر جرجان مانند همه شهرهای آباد منطقه، دیوارهایی برای حصارهای داخلی، خارجی و خندقی بین دو دیوار داشته که اهالی شهر را از گزند دشمنان مهاجم حفظ می کرد.

ویژگی های بی نظیر شهر جرجان

از ویژگی های جالب این شهر، کانال فاضلاب سراسری بوده که این مساله اهمیت فراوانی در بهداشت شهر داشته است. خیابان ها و گذرهای شهر جرجان طرح شبکه بندی داشته و از شمال به جنوب و از شرق به غرب امتداد یافته و تقریباً همه شهر را در برمی گرفته است که می توان آن را نهایت ذوق و استادی معماران و شهرسازان جرجان دانست.

يكي ديگر از ويژگي هاي اين شهر تاريخي، عبور گرگان رود از وسط شهر است. به اين ترتيب شهر جرجان در دو سوي رودخانه واقع و به دو بخش نام هاي دهستان (شيعه نشين) و بكرآباد(سني نشين) تقسيم شده بود كه به وسيله پل هاي آجري به هم مرتبط بودند. ارگ كه در قرون اسلامي دهستان ناميده مي شده در قسمت مركزي شهر واقع شده و شكلي ۶ ضلعي داشته است. بناهاي مذهبي و همچنين كارگاه هاي صنعتي شهر در ميان و اطراف ارگ متمركز بوده است.

صنایع دستی تاریخی جرجان

صنعت شیشه و سفال گری از معروف ترین صنایع شهر تاریخی جرجان است که نمونه هایی از آن هم اکنون در موزه های معروف داخلی و خارجی نگهداری می شود و یکی از بزرگترین گنجینه های یافت شده از شهرهای اسلامی زمان قدیم است. آبگینه ها و سفال های ارزشمند به دست آمده از دفینه های شهر نیز گویای این مطلب است که این شهر یکی از مراکز صنعت آبگینه و سفال در دوره های بعد از اسلام یعنی سده های ۵ و ۶ هجری شمسی بوده است.

اما امروز در این شهر تاریخی جز علف های سر به فلك كشید كه هر از گاهی چیده می شود و چند تكه بتن كه به عنوان حصاری در منطقه چیده شده و مكان های حفاری شده كه اطراف آن سیم خاردار كشیده شده، چیزی دیده نمی شود.

در این مكان تا چند سال پیش تابلویی برای معرفی این شهر تاریخی نصب شده بود ولی اكنون نه اثری از این تابلو وجود دارد و نه به تعداد بازدیدكنندگان به دلیل معرفی نشدن این میراث ارزشمند تاریخی افزایش یافته است.

همه ساله مسافران زیادی در تعطیلات نوروزی و فصل تابستان به شهرستان گنبدكاووس سفر می كنند ولی كمتر تمایلی به دیدن آثار ریزش كرده دیواره ها و مكان پر از علف این شهر تاریخی نشان می دهند.

گرگان و گنبد شاید در ذهن كمتر كسی به عنوان شهرهایی تاریخی و دارای سوابق فرهنگی ریشه‌دار در تاریخ باستان و حتی معاصر جلوه كنند، اما این شهرها در واقع سابقه تاریخی طولانی دارند و به عنوان شهرهایی نامدار و البته تاریخی از آنها یاد می‌شوند.

میل گنبد اثری تاریخی خارق العاده

میل گنبد بر بالای تپه‌ای دست ساز با 55 متر ارتفاع و بیش از هزار سال قدمت است. برج سراسر آجری قابوس دو کتیبه کوفی دارد، دو کتیبه مشابه که اگر یکی آسیب دید، آن یکی بماند و از نام و نشانی قابوس و سال ساخت بنا بگوید. بلندترین برج آجری جهان که زمانی میل راهنمای جرجان بوده را می‌شود در باغ ملی، در مرکز شهر گنبدکاووس دید.

خيابان ديگري هم از طرف شرق تا مقبره قابوس امتداد مي يافته كه اين خيابان با آجر ساخته شده است و از نظر معماري قسمت هاي لبه خيابان كمي مرتفع تر از قسمت هاي مياني بوده تا به هنگام باران، آب هاي زائد از قسمت هاي مركزي به خارج سرازير شود. عرض اين خيابان ۳ متر بوده است.
كشف خيابان هاي يادشده به علاوه ديگر گذرها و كوچه هاي شهر نشان مي دهد كه شهر جرجان در قرون مياني اسلام يك نقشه شهرسازي پيشرفته داشته است.